Walory przyrodnicze środkowego biegu rzeki Pilicy

Charakterystyka rzeki i terenu

Pilica to największy lewobrzeżny dopływ Wisły o długości 342 km. Powierzchnia dorzecza wynosi 245 km². Źródła znajdują się na wysokości 350m n.p.m. w okolicach miasta Pilica na Wyżynie Olkusko-Krakowskiej. Ujście natomiast 96 m n.p.m. w okolicy wsi Mniszew. Wokół niej położona jest Dolina Pilicy. Niegdyś były to tereny zalewowe, lecz od czasu utworzenia Zbiornika Sulejowskiego, który zmniejszył przepływ wody w rzece o jedna czwartą, wylewy zdarzają się sporadycznie. Ważniejszymi dopływami lewobrzeżnymi są: Luciąża, Wolbórka, Gać, prawobrzeżne to: Czarna Włoszczowska, Czarna Konecka, Drzewiczka

Opisywany środkowy odcinek przypada na obwód rybacki rzeki Pilicy nr. 4. Obejmuje on wody rzeki na odcinku od czoła zapory zbiornika Sulejowskiego do ujścia rzeki Drzewiczka w okolicach Nowego Miasta. Region opisywanego obszaru położony jest w województwie łódzkim, powiecie tomaszowskim i rawskim. Gospodaruje nim PZW okręg w Piotrkowie Tryb. Jest to mniej więcej środkowa część rzeki, gdzie Pilica przechodzi w leniwą rzekę nizinną. Ze względu na dość słaby przepływ rzeka zaczyna silnie meandrować. Tworzy liczne starorzecza i stawy przybrzeżne połączone z głównym nurtem lub nie. Przyrodniczo znajduje się na obszarze Niziny Środkowopolskiej. Rzeka przepływa przez obszar rozległej niegdyś Puszczy Pilickiej. Wzdłuż jej brzegów rozciągają się malownicze łąki i lasy. Koryto rzeki jest silnie urozmaicone. Występują tu liczne meandry, wyspy, zakola, odnogi, cofki, zakręty, łachy, starorzecza... Średnia głębokość rzeki wynosi 1m. Dno z reguły piaszczyste. Ze względu na geologię (dawne tereny ciepłego morza) występują też wapienne rafy. Na niektórych odcinkach w partiach przybrzeżnych mogą znajdować się namuły. Dno bardzo zmienne i nieprzewidywalne. Często płycieje i głębieje. Szerokość uregulowanego koryta w Tomaszowie Mazowieckim wynosi 30-40 m i zwiększa się z biegiem w dół wraz z meandrami. W miejscowości Inowłódz ma już 60 m.

W zależności od warunków i zapotrzebowania na wodę pitną dla Łodzi i Tomaszowa przepływ jest regulowany przez RZGW w Warszawie tamą na Zalewie Sulejowskim i jazem w Tomaszowie. Istnieje zagrożenie utrzymania przepływów nienaruszalnych z uwagi na znaczne obciążenie bezzwrotnym poborem wód dla potrzeb aglomeracji łódzkiej. Powstanie tamy w Smardzewicach ograniczyło przepływ wody w rzece o 25% przez co pomniejszyły się naturalne wylewy rzeki. Najwyższe stany obserwuje się wiosną. Średnia prędkość rzeki wynosi 0,5 m/s.

Średnia temperatura roczna w województwie łódzkim wynosi 8,1ºC, roczna suma opadów 701 mm, a średnie zachmurzenie 5,6 oktan – dane z 2001 roku. Teren z licznymi jeziorkami, podmokłymi łąkami i lasami sprawia, że Dolina Pilicy ma swój odrębny lokalny klimat.

Fauna i flora

Roślinność nadbrzeżna bujna. Tworzą ją głównie dziko rozrastające się krzaki wierzby, topole, kępy olch, lipy, jodły, brzozy, dęby... Spokojne zatoczki zarasta: moczarka kanadyjska, rzęśl wiosenna, jaskier wodny, włosienicznik rzeczny. Rośliny bagienne, to: rdestnice, strzałka wodne, łączeń baldaszkowaty, szczaw wodny, kostrzewa trzcinowa. Starorzecza porasta: trzcina pospolita, oczeret jeziorny, pałki, tatarak, grążel żółty, grzybień biały, grzybieńczyk. Na przyległych łąkach rośnie najczęściej: kostrzewa trzcinowa, przetacznik długolistny, ostrożeń, storczyki.

Najczęściej spotykanymi ssakami zamieszkującymi te tereny jest bóbr i wydra. Ptactwo możemy podzielić na to zamieszkujące nabrzeżne krzaki jak: dziwonie, podróżniczki, strumieniówki, piaszczyste łachy: sieweczki rzeczne, rybitwy białoczelne, strome brzegi: jaskółki brzegówki, zimorodki, łąki, pastwiska, brzegi: rycyk, krwawodziob, brodziec, drozd, piskliwiec, samotnik oraz wodne: gęsi, kaczki, czaple, żurawie. W sumie w dolinie rzeki występuję 212 gatunków ptaków. Opisywany odcinek to kraina brzany/leszcza, a więc występują tu: brzana, świnka, kleń, jaź, boleń, szczupak, leszcz, karaś, płoć, sandacz, lin, kiełb, śliz, koza, piskorz, różanka, okoń, sum, ukleja, wzdręga, sporadycznie miętus, węgorz, certa, karp.

Obszary chronione

Dolina Pilicy jest cenną ostoja ptasią o randze europejskiej. Występuje tu 575 gatunków roślin naczyniowych. To jedna z ważniejszych w Polsce rzek z punktu widzenia ochrony ichtiofauny. W opisywanym obwodzie występują obszary specjalnej ochrony ptaków Natura 2000. Jest to Dolina Pilicy obejmująca obszar 2345,5 ha położony w województwie łódzkim na terenie gmin: Poświętne (948,2 ha) i Rzeczyca (1397,3 ha). W Tomaszowie Mazowieckim na prawym brzegu Pilicy, w niewielkiej odległości od rzeki znajduje się rezerwat Niebieskie Źródła z wywierzyskami i źródłami unikatowymi w skali europejskiej. W gminie Inowłódz, w rejonie Spały znajduje się Spalsko-Inowłodzki Park Krajobrazowy. Jest on początkiem Doliny Pilicy rozciągającego się do samej Wisły.

Cenne formy przyrody charakterystyczne dla tego terenu(na podstawie dokumentacji Natura 2000):
1. siedliska starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne
2. suche wrzosowiska
3. ciepłolubne, śródlądowe murawy napiaskowe
4. zmiennowilgotne łąki trzęślicowe
5. niżowe i górskie świeże łąki
6. torfowiska przejściowe i trzęsawiska,
7. łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe

Kajakarstwo

Wiejskie miejscowości wokół Pilicy mają charakter letniskowy, co oznacza, że ponad połowa ich zabudowy to budynki zamieszkałe tylko latem przez mieszkańców większych miast. Nie ma tu dużych zakładów przemysłowych, jest za to znaczny procent powierzchni leśnej i zadrzewionej, co przesądza o czystości środowiska. Dlatego atrakcją tutejszych gmin wiejskich są oczywiście szlaki turystyczne połączone ze spływem kajakowym. W 2008 roku otworzono szlak wodny długości 228 km. Przepływ kajakiem po Pilicy to droga pełna przygód. Czasem trzeba ciągnąć kajak po płytkim piaszczystym dnie, by nagle znaleźć się na głębokości kilkunastu metrów w pędzącym wirze. Przystanki podczas trasy można zrobić na piaszczystych wysepkach, będących zarośniętymi wierzbą i olszą podwyższeniami terenu.

Główne problemy

Omawiany obwód zaczyna się tamą na Zalewie Sulejowskim. Nie posiada ona przepławki dla ryb wędrownych. Kilkaset metrów poniżej tamy jest pomocniczy próg wodny. Dalej Pilica dociera do Tomaszowa Mazowieckiego, w którym płynie uregulowanym przez betonowe opaski i ostrogi korytem. Są one mocno skorodowane i miejscami słabo widoczne. Na początku miasta jest jaz piętrzący z ujęciem wody dla Łodzi i Tomaszowa. 2 km dalej pod mostem kolejowym rzeka przegrodzona jest kamienistym piętrzeniem. Obecnie piętrzenie zlikwidowane do stopnia utrzymania drożności dla kajaków.

Na terenie powiatu tomaszowskiego istnieje 11 komunalnych oczyszczalni ścieków zarówno biologicznych jak i mechanicznych. Źródła zanieczyszczeń chemicznych stanowią głównie zakłady w Tomaszowie Maz.W 2005 roku z terenu powiatu tomaszowskiego odprowadzano do wód powierzchniowych ponad 13 tyś. m³ ścieków na dobę. Odbiornikami są rzeki należące do zlewni Pilicy jak i bezpośrednio Pilica.

W bezpośrednim sąsiedztwie rzeki (kilkaset, kilkanaście metrów od lewego brzegu) przebiega droga krajowa nr. 48 Tomaszów Maz. – Kozienice na odcinku Tomaszów Maz. – Inowłódz. W Tomaszowie Mazowieckim są również 2 mosty drogowe o dużym natężeniem ruchu i 1 kolejowy łączący 2 ważne węzły kolejowe Koluszki i Skarżysko Kamienna. Drugi most kolejowy występujący w obwodzie przecina Pilicę w okolicach Gapinina. 2 mosty drogowe za Tomaszowem znajdują się w Spale i Inowłodzu. Most drogowy w Nowym Mieście kończy obwód rybacki nr. 4.

Ocena jakości wody

W 2005 roku Pilica w powiecie tomaszowskim badana była w 5 punktach pomiarowych w 4 sieciach monitoringowych:
• Sieć monitoringu diagnostycznego: wykazała III klasę – wody zadowalającej jakości i IV klasę – wody niezadowalającej jakości (poniżej oczyszczalni ścieków w Tomaszowie)
• Sieć monitoringu wód powierzchniowych wykorzystywanych do zaopatrzenia ludności w wodę do spożycia: A3 – woda wymagająca typowego uzdatniania fizycznego i chemicznego. Występowało za duże stężenie ogólnego węgla organicznego, azotu Kjeldahla, manganu i miedzi.
• Sieć monitoringu wód przeznaczonych do bytowania ryb karpiowatych: na nieprzydatność do bytowania ryb karpiowatych wpływ miało przekroczenie norm azotynów i fosforu ogólnego we wszystkich punktach, a w niektórych również tlenu rozpuszczonego, miedzi i BZT5.
• Sieć monitoringu wód wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu za źródeł rolniczych i wód podatnych na eutrofizację: poziom azotanów w wodach rzeki był niski (poniżej 4 mg NO3/dm³). Również wskaźniki eutrofizacji nie przekraczały wartości granicznych.



Jakość powietrza

Wpływ na zanieczyszczenie powiatu tomaszowskiego mają zakłady przemysłowe oraz emisja komunikacyjna i emisja z domów ogrzewanych indywidualnie.

Z badań w 2005 roku wynika, że:
• stężenia dwutlenku siarki nie przekraczały dopuszczalnej wartości
• średnioroczne stężenie dwutlenku azotu stanowiło 53% wartości dopuszczalnej
• średniodobowe stężenia pyłu zawieszonego PM10 przekraczały dopuszczalny poziom
• przekroczono dopuszczalne stężenie ozonu.

Podsumowwanie

Pilica oraz jej dopływy stworzyły wspaniałe warunki do uprawiania turystyki. Wytyczenie w regionie szlaków wodnych w połączeniu z walorami kulturowymi i przyrodniczymi, oraz umiarkowany stopień zanieczyszczenia stanowi konkurencyjną ofertę turystyczną w stosunku do popularnych regionów, gdzie ilość turystów przekracza już znacznie możliwości recepcyjne terenu.

Literatura:

• Nehring H. Chronimy Polujemy Wędkujemy w województwie piotrkowskim. Uniwersytet Łódzki, Instytut Biologii Środowiskowej
• Pięcioletnia ocena jakości powietrza w województwie łódzkim w latach 2002 – 2006. WIOŚ w Łodzi
• www.stero.pl/2009/04/08/przewodnik-pilica-kajakiem www.msib.pl/portalepowiatowe/powiat_kozienicki/gminy/grabow/Strony/Trasyturystyczneiwaloryprzyrodnicze.aspx
• www.moj-ogrodnik.pl/miejsce/Splyw-kajakiem-wzdluz-Pilicy-trasa-kolo-Tomaszowa-Mazowieckiego-60-a/str0
• własne obserwacje